Dzieje nad strumykiem – część 2

Dawne dzieje nad strumykiem Od wielu wieków cichutko, swobodnie płynął sobie strumyk przez leśną krainę. Gdzieniegdzie ocierał się o fragmenty pól i łąk. Po obu stronach otaczał go bajeczny, szumiący las. Królowała w nim rozhukana zwierzyna. Ptasi świergot i śpiew , rozczulał i pobudzał pobliskich mieszkańców do życia. Od wieków nad strumykiem zmieniały się państwa, ustroje i nowe pokolenia ludzi. Tylko strumyk się nie zmieniał. Wypływał z jeziora Nischlitz /Niesłysz/ a rzeka Odra jak matka zabierała jego wody i płynęła hen do morza. Na wiosnę po roztopach było wiele rozlewisk. Gdy zasoby wód malały, rozlewiska wracały do swego koryta. Gospodarze z pobliskich wsi jak: Muhlbock/Ołobok/, Schonfeld/Rokitnica/, Skampe/Skąpe/, Mittwalde/Międzylesie/, Hammer/Przetocznica/, Blumberg/Bródki/, użytkowali rozlewiska dla celów gospodarczych, zbierali siano. Na większych i głębszych rozlewiskach łowili ryby. W strumyku było wyjątkowo dużo ryb. Dopływały do niego jeszcze mniejsze strumyki, które wypływały z jezior jak: Ołobockie, Chociulskie, jeziora Łąkie duże i małe, jezioro Cibórz, pozostałe małe zbiorniki, no i główne jezioro Niesłysz. Z jeziora Niesłysz i tymi strumykami do rzeczki Ołobockiej wiosną z jezior na tarło wyruszała masa ryb. Odra też nie skąpiła swoich ryb, by w tej rzeczce odbywały tarło. Od dawnych czasów, pobliscy mieszkańcy wykorzystywali rzeczki potencjał wodny. Budowali młyny wodne. Na wysokości Ląkie do Przetocznicy , na odcinku 8 km. było 5 młynów wodnych, co można stwierdzić po fundamentach i wałach spiętrzających wodę. Swobodę strumyka i spokój mieszkańców zostały zakłócone po dojściu Hitlera do władzy. Już 1934 roku strumyk przygotowywano dla celów strategicznych. W nieco późniejszym terminie pod Międzyrzeczem w okolicach wsi Hochwalde/Wysoka/ rozpoczęto budowę nad rzeczką środkowego odcinka umocnień Budowę umocnień na cieku wodnym, od wsi Mostki do rzeki Odry nazwano południowym odcinkiem MRU. Mieszkańcy tych okolic myśleli różnie. Jedni się cieszyli, że o ich losy władza dba i zabezpiecza swoim obywatelom spokojne życie obronną, strategiczną budowlą. Ludzie mądrzejsi byli zaniepokojeni, że ta budowla jest zaplanowana na rozpoczęcie przyszłej wojny. Ale chyba prócz władzy nikt nie przypuszczał, że grabieżcy nie zadowolą się tylko łupem Polski. Nad strumykiem, na całej jego długości zaroiło się od ludzi i ciężkiego, mechanicznego sprzętu. W/g projektów z każdym dniem teren nad rzeczką ołobocką zamieniał się w strategiczny kształt. W pierwszej połowie roku 1935 trwały prace wykończeniowe drogi strategicznej i zwodzonego mostu na odcinku Skąpe – Międzylesie. Przy każdym moście zwodzonym ustawiono zapory przeciwpancerne dla pojazdów pancernych.

Roboty wykończeniowe przy budowie mostu zwodzonego Międzylesie-Skąpe. Układanie kostki brukowej na odcinku drogi strategicznej. Po prawej widoczna pierwotna droga. Zdjęcie z 1934 roku

Ten sam odcinek drogi z mostem po 73 latach

Bocznica od stacji kolejowej Rentschen do tellagu. Poniżej budowa rampy w tellagu. 1934 rok.

Stacja Radoszyn. Wyładowane bloki granitowe po obu stronach torów

Z głębi Niemiec na stacje Radoszyn i Mazów przywożono wszelkie materiały i wyposażenia dla fortyfikacyjnych umocnień. W grudniu 1934 roku sprowadzono tu granitowe bloki aż z Norwegii. Kilkaset metrów po obu stronach torów, piętrzyły się pryzmy tego budulca. Te bloki granitowe były przeznaczone na rozległe wały spiętrzające wodę na poszczególnych odcinkach rzeczki. Bloki układano w wały. Zbrojono je grubymi prętami i zalewano betonem. Żadna bomba takiego wału nie mogła uszkodzić. Tymi blokami wykładano także tunele jazów przy każdej tamie.

Przed wojną tu mieszkał młynarz. Produkował mąkę dla frontu. Od 1958 roku rybakówka Cząbry. Na pierwszym planie mostek nad tamą.

Mechanizm do zwodzenie mostu, który znajdował się w pomieszczeniu pod mostem

W latach budowy MRU nie daleko stacji Rentschen budowano także Tellag. Na początek wybudowano tu kilkadziesiąt baraków dwuizbowych dla skazanych wyrokami, którzy tu pracowali. Ogrzewane były piecami kaflowymi. W każdym baraku zainstalowano kuchnię tzw. „westwalkę”. Dużą powierzchnię pokryto betonem, na której zbudowano wiele magazynów. Szczyty po nich na zaprawie betonowej przetrwały do dziś. Dachy magazynów były pokryte blachą. Konstrukcje i ściany z drewna. Podpiwniczona kuchnia ze stołówką były także wybudowane z drewna. Jedynie hale produkcyjne były murowane. Fabryka ta także była zaprojektowana i wybudowana na potrzeby /Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego/, a także na potrzeby frontu. Produkowano w niej kable i polowe aparaty telefoniczne Późną jesienią 1945 roku jechałem rowerem ze Świebodzina. Zainteresował mnie w byłej fabryce duży ruch. Ludzie furmankami bądź na plecach szabrowali co się dało. Wjechałem rowerem przez bramę, na której był jeszcze duży napis „Tellager”. Zwiedziłem fabryczny obóz od końca do końca. Jego powierzchnia ogrodzona wynosiła co najmniej cztery hektary. Płot był z płyt betonowych na wysokość 2,5 m. U góry nad płytami, na zagiętych betonowych słupach biegło kilka rzędów kolczastego drutu. W środku fabryki na bocznicy stało kilka wagonów załadowanych kablami na bębnach. Na placu różnych bębnów z kablami były stosy. W halach znajdowały się różne nie znane mnie urządzenia. Ludzie wszystko rozwalali. Z baraków i hal wynosili różne przedmioty i ładowali na wozy. Na rampie przy hali produkcyjnej leżał stos telefonicznych aparatów polowych. Jeden z nich zabrałem. W barakach wymontowałem kilka wyłączników i wróciłem do domu. Pobliscy mieszkańcy wszystko rozebrali, wywieźli i wynieśli. Po drewnianych obiektach zostały tylko betonowe fundamenty. Rozebrali nawet bocznicę kolejową od stacji do fabryki. Tutejsza powojenna władza nie interesowała się tymi obiektami, a zwłaszcza ich zabezpieczeniem przed rabunkiem. Przez wiele lat była tam pustka. Dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych pozostałością murowanych obiektów zainteresowała się Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”. Powstała tam baza na potrzeby rolnictwa. Wybudowano też piekarnię. Dobudowano magazyny zbożowe i biuro. Wybetonowane place wykorzystano dla składowania koksu, węgla i niektórych nawozów mineralnych. Po upadku Gminnej Spółdzielni na początku lat dziewięćdziesiątych, na bazie powstała prywatna filia fabryki mebli. Wszystkie obiekty Gminnej Spółdzielni na terenie gminy Skąpe zostały sprzedane. Piekarnię też sprzedano. Ogromny majątek Gminnej Spółdzielni został zaprzepaszczony.

Pozostałości po fabryce kabli i telefonów nie daleko stacji kolejowej w Radoszynie. Rok 1998.

Dziś po „Tellagu” zostało tylko sporo szczytów po magazynach i wybetonowany teren wokół nich. Szczyty te budowano na mocnej zaprawie. Przez wiele jeszcze lat będą one przypominały koszmar minionej wojny. Z dokumentów archiwalnych pana Roberta Jurgi zam. w Boryszynie gm. Lubrza wynika, że jednocześnie trwała budowa umocnień na północ od Międzyrzecza. Całość umocnień Niemcy nazwali: „Oder – Warthe – Bogen” w skrócie OWB. Południowy odcinek umocnień nazwano: „Międzyrzecki Rejon Umocniony” w skrócie MRU. Niemcy dla celów strategicznych budowy umocnień, na odcinku południowym zaprojektowali i wybudowali połączenie kolejowe Świebodzin – Sulechów. Połączenie to zostało wysunięte jak najdalej na zachód, w pobliże budowy MRU. Stacje kolejowe jak Radoszyn i Mazów, były ważnymi punktami dla realizowania celów tej budowy. Drogi szybkiego ruchu od tych stacji do umocnień utwardzono i pokryto nawierzchnią asfaltową. Tymi drogami transportowano najcięższe urządzenia do wyposażenia pancerwerków.

Kompletna zapora przeciwpancerna przed mostem w Przetocznicy. Rok 1994

W 80% przy mostach zwodzonych zapory przeciwpancerne w kompletnym stanie przetrwały do dziś. Po wybudowaniu wałów i tam rozległy teren zalewano wodą. Od strony obronnej , brzegi rozlewisk chronione były zasiekami. Sięgały one kilka metry w wodę i tyle samo przed wodą. Każda tama była zabezpieczona w ochronę przeciwczołgową i przeciw piechocie. Kilka rzędów szyn w wale przed tamą było zabetonowanych. Zasieki od tamy sięgały kilkanaście metrów. Mocowane były do specjalnych, zaostrzonych teowników zakotwiczonych głęboko w wałach. Na betonowych obrzeżach tam, zakotwiczono w betonie trzymetrowej wysokości stalowy płot z czworokątnego, zaostrzonego pręta. U góry na szpicach prętów było kilka warstw drutu kolczastego. Zakończenia płotów wyglądały jak wachlarze. Po jednej i po drugiej stronie tamy, wachlarze te zanurzały się aż do wody. Bramki w tym płocie były wyposażone w odpowiednie, obrotowe zapory ryglujące. Uniemożliwiały one otwarcia bramki od strony wroga. Drewnianych mostków na tamach nie likwidowano. Przed wrogiem chroniła ich pomysłowa i solidna konstrukcja płotu. Zbrojenie tam, ich konstrukcja, materiał i wykonanie przetrwa kilka wieków.

Konstrukcje zabezpieczające tamy

Obudowa przeciwpancerna, w której znajduje się mechanizm do regulacji poziomu wody w jeziorze Niesłysz. Posiada otwory strzelnicze dla obrony przed natarciem i ochrony zwodzonego mostu. Pod mostem znajduje się tama. Z prawej strony widoczny jest fragment od zapory przeciwpancernej.

Ten sam obiekt i most po 70 latach

Tama przy rybakówce. Cząbry

Tu za tą wodą gdzie piękny las,tam było pole, jam krowy pasł. Barierka mostku w Cząbrach

Zdewastowana tama w pobliżu Ciboża

Zakończenie budowy tamy w Przetocznicy. Po prawej stronie tamy widoczne wbetonowane 4 rzędy szyn i zasieki

Ta sama tama po 72 latach

Most i tama w Przetocznicy. Rok 1968.

Mechanizm ręczny do podnoszenia i opuszczania dzwonu tamy

Każda tama w specjalnie zagłębionym pomieszczeniu posiadała zamontowany mechanizm do podnoszenie i opuszczenia dzwonu, który regulował poziom wody na zalanym obszarze. Mosty zwodzone miały podobne mechanizmy ręczne. Niektóre dodatkowo były sterowane za pomocą urządzeń elektrycznych w bunkrach. Na południowym odcinku umocnień, budowano przeważnie bunkry jednokondygnacyjne. W niektórych przypadkach jak przy moście Skąpe -Międzylesie wybudowano dwukondygnacyjny. Żelbetowe ściany tych obiektów dochodziły do grubości 2m. Z niemieckiej literatury wynika, że wykonawcami tych budowli i całości umocnień były niemieckie prywatne firmy. Z książki „Vox 50 jahre als Flucht und Veritriebung in kreis Zulichau-Schwiebus bogannen” wydanej w 1995 roku wynika, że wykonawcami umocnień były firmy: Kuntze & Munchen – budowa tuneli, Polansky und Zolner – Driesen /Drezdenko/ - odwodnienie i bagrowanie terenów. W pobliżu Międzylesia znajdowały się obozy młodzieżowych hufców pracy,które zasilały siłę roboczą prywatnych firm. Jadąc od strony Skąpego, za mostem w stronę Rokitnicy w odległości jednego kilometra po lewej stronie pozostały fundamenty. Potwierdzają one, że był tam obóz. Pod koniec roku 1945 oglądałem tam pozostałości zerdzewiałego, ręcznego sprzętu budowlanego. Kolejne fragmenty fundamentów znajdują się od strony mostu do Ciborza po lewej stronie w odległości od mostu 200m, a od drogi 30m. W roku 1946 kiedy wypasaliśmy krowy w pobliżu tych fundamentów, w pobliżu drogi widzieliśmy ludzkie kości na obsuwającej się skarpie. Był tam także zerdzewiały sprzęt budowlany. W roku 1938 na południowym odcinku umocnień i koszar warownych w Tiborlager trwały prace wykończeniowe. Napowietrzna linia energetyczna wysokiego napięcia 15 kV zasilała koszary od strony Międzylesia przy koszarach ustawiono krańcowy słup metalowy (kratowiec). Kablem od niego odprowadzono zasilanie do transformatora koszarowego. Od tego kratowca odgałęziono linię napowietrzną wysokiego napięcia, która biegła wzdłuż ogrodzenia koszar , po ich północnej stronie. Na początku jeziora przy jego odpływie po drugiej stronie, na zboczu wzgórza ustawiono drewniany słup aowy z transformatorem. Od tego słupa biegła linia kablowa niskiego napięcia do bunkra nr. 623. Tam znajdowała się rozdzielnia, która zasilała odpowiednią ilość bunkrów umocnienia MRU. Od bunkra około 200m.nad jeziorem biegła druga linia obronna rowem strzeleckim. Na najwyższym wzniesieniu przed jeziorem była obserwacyjna ziemianka szalowana żerdziami. W tej ziemiance znajdowało się stanowisko ogniowe. Obserwowano z niego bardzo ważny punkt dla umocnień. Był nim słup aowy z transformatorem. Bunkier nr.623 był bardzo ważnym obiektem strategicznym na południowym odcinku MRU. Od niego prowadziła telefoniczna linia kablowa od południowej strony jeziora, prawdopodobnie do Głównego Sztabu Wojny w Berlinie. Wzdłuż linii kablowej co kilometr były wybudowane betonowe studzienki kablowe z ukośną,żelazną zamykaną pokrywą. Z każdej studzienki telefonista mógł się połączyć ze Sztabem Wojny lub z centralą umocnień.. Bunkier ten był wyposażony w okrągły otwór w stropie w obramowaniu stalowym o średnicy około metra. Otwór ten służył dla miotaczy ognia z przetwornicy zainstalowanej w specjalnym pomieszczeniu w bunkrze. Przy wejściu do bunkra za głównymi drzwiami z grubej stali znajdowała się pułapka zagłębiona kilka metry ziemi. Ten bunkier posiadał kuźnię z ręcznym, nadmuchowym wentylatorem. Posiadał także hydrofor z własnej studni głębinowej. Każdy bunkier posiadał odpowiednie magazyny amunicji, własna kuchnię i odpowiednią klimatyzację, która zapewniała warunki, by przez dłuższy czas przetrwać oblężenie. Wszystkie bunkry dookoła były chronione zasiekami. Bunkier nr.623 miał wyjątkowe, wielorzędowe zasieki z drutu kolczastego na słupkach z teownika o różnej wysokości. Słupki były wykonane ze stali odpornej na korozję. Te słupki w ziemi były zakończone stopką z kwadratowej blachy. Na stopkach blachy była warstwa betonu zapewniająca mocne zakotwiczenie w ziemi. Po wojnie przez wiele lat rolnicy rozbierali te zasieki. Słupki i drut kolczasty wykorzystywali na zagrody dla bydła. Rozbierali także wyposażenia bunkrów dla celów gospodarczych.. Pod koniec lat pięćdziesiątych skorzystałem także z wyższych słupków, które do dzisiaj służą mi w ogrodzie mojej posiadłości.

Bunkier nr.623. Koło Ciborza. Była w nim rozdzielnia energetyczna. 10 lat po wojnie wkoło tu było pole.

W większości bunkry były wyposażone w dwie kopuły przeciwpancerne. Mniejsza służyła do obserwacji, wyposażona w urządzenia pomiarowe i obserwacyjne. Urządzenia te służyły do kierowania ogniem artyleryjskim na tyłach. Druga duża kopuła z kilkoma otworami strzelniczymi, pełniła rolę wieży strzelniczej. We wnętrzu kopuły było obrotowe siedzenie wraz z ciężkim karabinem maszynowym. Przy każdym otworze strzelniczym był wmontowany peryskop o zbliżeniu 60-krotnym. Kopuły dla obserwatora i strzelca zapewniały bezpieczeństwo. Wszystkie kopuły były pomalowane na kolor żółty, by nie odróżniały się od piaszczystego terenu.

Kopuły bunkra: obserwacyjna i strzelnicza.

Ćwiczenia bojowe załóg

Na temat umocnień uzyskałem wiele wiadomości penetrując je na co dzień w pierwszych, powojennych latach. Resztę ciekawostek zaczerpnąłem z literatury i z opowiadań byłych, przedwojennych mieszkańców tych okolic,z którymi spotykałem się podczas wzajemnych odwiedzin. Po przejściu frontu specjalne ekipy wojskowe wysadzały w powietrze bunkry, a przeważnie ich działy amunicyjne. Armia Czerwona musiała być pewna, by w razie czego znowu z nich nie skorzystano.

Projekt jednego z bunkrów

Resztę uroku strategicznego na południowym odcinku MRU został utracony w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. W tych latach ze złomu umocnień Polska uzyskała wiele ton stali wysokiej klasy. W pierwszej kolejności wycięto ogrodzenia zabezpieczające tamy strategiczne. W niektórych przypadkach w specjalnych pomieszczeniach wymontowano urządzenia do opuszczenia dzwonu do regulacji poziomu wody zalanych terenów. Kilka takich urządzeń pozostało w zasypanych pomieszczeniach. W ostatniej kolejności pocięto kopuły obronne i obserwacyjne, oraz grube drzwi pancerne w bunkrach. Zdewastowane, a częściowo wysadzone bunkry na umocnieniach pozostały widmem II Wojny Światowej na wiele wieków. Każdy zwiedzający te umocnienia pozna choćby odrobinę minionych, koszmarnych dziejów.

Płynie strumyk płynie, po leśnej krainie, od jeziora Niesłysz. W rzece Odrze ginie. Tu o dawnych dziejach dużo zapomniano, ile łez i potu, ile krwi wylano.

Sergiusz Jackowski